[ Son Güncelleme Tarihi :5 Ocak 2014 ]

İran binlerce yıllık köklü devlet geleneğine ve zengin bir kültüre sahip önemli bir bölge ülkesidir. Bugünkü İran topraklarında kurulmuş ilk büyük uygarlık Perslere aittir. “İran”ın sözcük anlamı “Aryanların Ülkesi”dir.

Akamenid İmparatorluğu (M.Ö. 559-330)

İran’ın yazılı tarihi M.Ö. 559 yılında kurulan Akamenid İmparatorluğu ile başlar. M.Ö. 559-330 yılları arasında büyük bir uygarlık kuran ve askeri güçleriyle Mısır ve eski Yunan sınırlarına kadar uzanan Akamenid İmparatorluğu M.Ö. 330 yılında Büyük İskender tarafından yıkılmıştır. Akamenid hanedanın merkezi olan Persepolis’in bugünkü Şiraz kentinin yakınlarında bulunan kalıntıları anılan imparatorluğun ulaştığı gelişmişlik düzeyini gözler önüne sermektedir.

Hellenistik Dönem ve Partlar (M.Ö. 330-M.S. 220)

M.Ö. 330-176 yılları arasındaki Hellenistik dönemde Batı ve Doğu kültürü arasında alışveriş ve bir arada yaşama alışkanlığı gelişmiştir. M.Ö 176’dan itibaren İran Partların hakimiyeti altına girmiş, bugünkü İran toprakları ile Mezopotamya’yı ele geçiren Part İmparatorluğunun egemenliği yaklaşık 300 yıl sürmüştür.

Sasaniler (M.S. 220-637)

M.S. 220’de tarih sahnesine çıkan Sasaniler Part İmparatorluğunu yıkarak İran’da kendi devletlerini kurmuşlardır. M.S. 220-637 yılları arasında İran’da hüküm süren Sasaniler batı komşuları Roma İmparatorluğu ile sürekli bir rekabet ve savaş hali içinde olmuşlardır. M.S. 637’de İslam orduları bugünkü Irak topraklarında yer alan “Kadisiye” mevkiinde Sasani ordusunu ağır bir yenilgiye uğratmışlar ve M.S. 641 yılına kadar tüm İran’ı fethetmişlerdir. Böylece İran’da hakim din olan Zerdüşlüğün yerini İslamiyet almıştır.

Emeviler (637-750) Abbasiler (750-950)

M.S. 637 tarihinden sonra İran önce Emevi (637-750), bilahare Abbasi (750-950) valiler tarafından yönetilmiştir. Abbasi yönetimi boyunca İran’ın çeşitli yerlerinde isyanlar çıkmış, hatta mahalli devletler kurulmuştur. M.S. 11. yy’a kadar süren dönemde İran tamamen İslamlaşmıştır.

Farsça’daki gerileme Onbirinci yüzyılda Firdevsi’nin yazdığı “Şahname” ile son bulmuş, Farsça tekrar güçlenmeye başlamıştır. Firdevsi’ye Şahname’yi yazdıran ise Gazneli Türk hükümdarı Gazneli Mahmud’dur. Aynı dönemde İran’da önemli şair ve alimler yetişmiştir. Bunlar arasında Hafız, Sadi, Ömer Hayyam, İmam Gazzali, Nizam-ul Mülk sayılabilir.

İran-Türk-Moğol Hanedanları (900-1450)

Gazneliler, Selçuklular, Moğollar, İlhanlılar, Timur Hanedanı, Karakoyunlular, Akkoyunlular

9. yüzyıldan itibaren İran’da Türk varlığı hissedilmeye başlamıştır. Bu süreç, Orta Asya’dan gelen veya getirilen Türklerin askeri yeteneklerinden ötürü İran’da kurulan küçüklü büyüklü devletlerde etkin rol almaları ve kademeli olarak yönetici konuma gelmeleri şeklinde gelişmiştir. Bu çerçevede, 1501’de İran’ın birliğinin Safavi hanedanı tarafından sağlanıncaya kadar geçen dönemde Gazneliler (999-1040), Selçuklular (1040-1157), Moğollar (1219-1258), İlhanlılar (1258-1336), Timur hanedanı (1393-1410), Karakoyunlular (1450’ler), Akkoyunlular (1450’ler) İran’ın muhtelif bölgelerini yönetmiştir.

Safaviler 1501-1736

1501’de Türk asıllı Şah İsmail tarafından kurulan Safavi hanedanı 1736’ya kadar süren yaklaşık 2.5 yüzyıllık egemenliği sırasında İran’ın toprak birliğini sağlamış, kuzey batıda Osmanlı İmparatorluğu, doğuda Özbekler ile sürekli savaşmasına rağmen, İran İslam uygarlığı kültür ve sanatta altın dönemini yaşamıştır.

Afşar Hanedanı (1736-1749)

1722-1725 yıllarında Mir Mahmud yönetimindeki Afgan ordusu İran’a saldırarak başkent İsfahan’ı zaptetmiş ve Safavi hanedanını tasfiye etmiştir. İran’ın parçalanmaya yüz tuttuğu bu dönemde yine Nadir Şah tarih sahnesine çıkmış, Afganları yenerek 1736-1749 arasında İran’ı yönetecek Afşar hanedanını kurmuştur.

Kaçar Hanedanı (1794-1925)

Nadir Şah’ın 1747’de öldürülmesinden sonra başlayan taht kargaşası Kerim Han’ın 1749’da Zend Hanedanını kurmasıyla sona ermiştir. 1794’e kadar süren Zend hanedanından sonra Aga Muhammed Han Kaçar hanedanını (1794-1925) kurmuştur.

Kaçar hanedanı döneminde İran Rusya ve Afganistan lehine büyük toprak kaybına uğramıştır. 1901 yılında petrol bulunmasıyla birlikte İran üzerinde Rus-İngiliz rekabeti yoğunlaşmıştır. 1907’de İran İngiltere ve Rusya arasında iki nüfuz bölgesine ayrılmıştır. Bu arada, yönetime karşı halk hareketi yoğunlaşmış, bunun sonucunda 1906’da İran’da ilk Meclis toplanmış ve ilk anayasa kabul edilmiştir. 1. Dünya savaşı sırasında İran toprakları da çeşitli çatışmalara sahne olmuştur.

Pehlevi Hanedanı (1925-1979)

Birinci Dünya savaşını izleyen istikrarsız dönemde, Kaçar hanedanının son hükümdarı Ahmed Şah yurtdışında iken yapılan bir darbeyle devrilmiştir. Darbeyi düzenleyen Albay Rıza Han ülkede askeri bir yönetim kurmuş ve daha sonra Rıza Şah Pehlevi adı altında Pehlevi hanedanını başlatmıştır.

İkinci Dünya Savaşı sırasında İngiliz ve Rus kuvvetleri Alman tehdidine karşı koymak gerekçesiyle 1941’de İran’ı işgal etmişlerdir. Rıza Şah tahtından feragata zorlanmış, yerine oğlu Muhammed Rıza Pehlevi geçmiştir.

1951-1953 yıllarında Başbakan Musaddık petrol endüstrisini millileştirmiş, Şah ülkeden ayrılmak zorunda kalmış, ancak, Musaddık’ın devrilmesi üzerine kısa süre sonra geri dönmüştür. Kontrolü yeniden sağlayan Şah 1960’lı yılların başlarından itibaren Beyaz Devrimi başlatmış, özellikle toprak reformuna girişmiştir. 1963’te reformlara karşı muhalefet başlamıştır.

İslam Cumhuriyeti (1979)

Ülkedeki muhalefet Sürgündeki Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin liderliğinde Şah rejimine karşı genel ayaklanmaya dönüşmüş, 1979’da Şahın ülkeyi terk etmesiyle Pehlevi hanedanı sona ermiş İran İslam Cumhuriyeti kurulmuştur.

1980 yılında Şattül Arap su yolu üzerindeki egemenlik haklarına ilişkin uyuşmazlık nedeniyle Irak’ın İran’a saldırması üzerine Irak-İran savaşı başlamış ve 8 yıl devam etmiştir. 18 Temmuz 1988 tarihinde 598 sayılı BMGK kararını kabul eden İran, Irak ile savaşı sona erdirmiştir.

2 Mart 2012'de 9.Dönem Meclis seçimleri yapılmıştır, 2013 yılında da Cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılacaktır.

11 Ağustos 2012'de Doğu Azerbaycan Eyaletinde meydana gelen deprem çok sayıda insanın ölüm ve yaralanmasına yol açmıştır.

30-31 Ağustos 2012 : Bağlantısızlar Hareketi 16.Zirvesi ( Tahran )

14 Haziran 2013 11. Cumhurbaşkanlığı ve Belediye Meclisi seçimleri. Hasan Ruhani'nin seçimleri I. turda kazanması ( %50,7)

4 Ağustos 2013 : Yeni Cumhurbaşkanı Ruhani'nin İran Danışma Meclisinde Yemin Töreni ( Türkiye'den Sayın Bakanımız katılmıştır. )

15 Ağustos 2013 : Cumhurbaşkanı Ruhani hükümetinin 15 bakanının Meclis'den güven oyu alması ( 3 bakan alamamıştır. )